نگرانی‌ها از سرنوشت نامعلوم برجام

 برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام توافق بین‌المللی بود که روز 23 تیرماه 1394 پس از یک دهه مذاکره توانست ایران و کشورهای اروپایی و آمریکا را بر سر موضوع هسته‌ای کشورمان به نتیجه برساند. برجام و لزوم اجرای آن از سوی کشورهای 1+5 منجر به تصویب قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد و برداشتن 6 قطعنامه دیگر این شورا شد.

این قطعنامه تحریم‌هایی را علیه ایران از سوی کشورهای جهان تحمیل کرده بود که بیشترین ضرر را بر پیکره اقتصاد ایران وارد کرد. پس از برداشته شدن این قطعنامه‌ها ایران توانست نفس راحتی بکشد. اجرای برجام تا زمان حضور باراک اومابا رییس‌جمهور پیشین آمریکا در مسیر خود در حرکت بود اما با روی کارآمدن دونالد ترامپ رییس‌جمهور راستگرای افراطی در آمریکا وضعیت برجام دستخوش تغییرات اساسی شد. ترامپ هنگامی که بر مسند قدرت در کاخ سفید نشست براساس آنچه قبلا هم درباره برجام گفته و آن را «توافق بد» خوانده بود دست به هوچی‌گری و هیاهو در فضای بین‌الملل زد چرا که در زمان انتخابات قول داده بود برجام را پاره کند.

قوانین موجود در آمریکا درباره برجام هم دست او را برای این امر باز می‌گذاشت. باراک اوباما رییس‌جمهور پیشین این کشور در زمان تصویب برجام بدون نظرخواهی از کنگره آمریکا به توافق هسته‌ای تن داده بود و کنگره هم برای آنکه اختیارات ریاست‌جمهوری را در این زمینه محدود کند دو قانون تصویب کرد.

براساس یکی از این قوانین رییس‌جمهور آمریکا موظف بود هر 90 روز یکبار گزارش پایبندی ایران به برجام را تایید کند؟ اگرچه ترامپ با استفاده از همین قانون توانست برای ماندن یا خروج از برجام برای خودش زمان بخرد اما از سوی دیگر تایید هر سه ماه یکبار این گزارش هم به گونه‌ای به معنای آن بود که هر بار باید قول انتخابات خود را زیرپا می‌‌گذاشت.

رییس‌جمهور آمریکا برای تایید این گزارش هربار در فضای بین‌الملل یک جنگ روانی ایجاد می‌کرد اما در نهایت مجبور شد تا این گزارش را علیرغم میل باطنی خودش امضا کند. پس از آنکه تیر ترامپ به سنگ خورد موضوع تغییر و اصلاح برجام را پیش کشید. وی خواستار اصلاحات در برجام و تغییر در بندهایی بود که برای فعالیت‌های هسته‌ای ایران محدوده زمانی تعیین شده بود و پس از پایان این موعد به ایران اجازه از سرگیری فعالیت‌های هسته‌ای‌اش را می‌داد.

مقامات آمریکایی هم معتقد بودند با پایان یافتن زمان مشخص شده در این توافق در نهایت ایران می‌تواند دوباره اقدامات گذشته خود را آغاز کند و به این ترتیب به جنگ‌های افزار هسته‌ای دست یابد. از این رو اصلاح و تغییر برجام را مطرح کرده‌اند. اما عدم تغییر در مفاد برجام موضوعی است که بارها از سوی مقامات ایرانی مطرح شده و آنها عنوان کرده‌اند این اتفاق هرگز نخواهد افتاد.

در نهایت ترامپ این گزارش را در اکتبر 2017 تایید نکرد و تصمیم‌گیری درباره سرنوشت برجام را برعهده کنگره آمریکا گذاشت. از سوی دیگر برای آنکه بتواند اهداف خود را برای تحت فشار قراردادن ایران اجرایی کند در سخنرانی خود برای اعلام عدم تایید دوباره گزارش 90 روزه، به وزارت خزانه‌داری آمریکا دستور داد تا سپاه پاسداران را در فهرست تحریم‌های آمریکا قرار دهد. این وزارتخانه نیز سپاه پاسداران نیز این دستور را اجرا کرد.

پس از این اقدام ترامپ، کنگره آمریکا 60 روز فرصت داشت تا درباره برجام تصمیم‌گیری کند. با وجود طرح‌های مختلفی که اعضای سنا و کنگره برای تغییر مفاد برجام مطرح کردند اما هیچ‌کدام در زمان مقرر به نتیجه نرسید. پس از گذشت 60 روز کنگره نتوانست تصمیم جدیدی اتخاذ کند و سرنوشت برجام دوباره بر دوش دونالد ترامپ افتاد. در حقیقت هدف اصلی ترامپ برای آنکه توپ را به زمین کنگره ببندازد شانه خالی کردن از نتایج احتماًلی خروج از برجام بود او نمی‌خواست مسوول ضررهایی باشد که آمریکا از تصمیم او متحمل می‌شود.

علاوه بر تایید گزارش 90 روزه، رییس‌جمهور آمریکا موظف است هر 120 روز یکبار درباره از سرگیری یا لغو تحریم‌های آمریکا علیه ایران که تحریم‌های ثانویه شناخته می‌شود تصمیم‌گیری کند. او آخرین بار در دی ماه سال گذشته مصادف با ژانویه 2018 تمدید تعلیق تحریم‌ها را امضا کرد. با این حال 12 می‌مصادف با 22 اردیبهشت ماه ترامپ باید تعلیق تحریم‌ها را دوباره تمدید کند.

اما رییس‌جمهور آمریکا تهدید کرده است که این را تمدیدها را دوباره امضا نمی‌کند. او همچنان خواستار اعمال تغییر و اصلاح در برجام است. در این میان اما اروپایی‌ها به صورت مستمر با آمریکا و ایران درباره حفظ برجام نشست‌ها و جلسات مختلفی را برگزار کرده‌اند.

اگرچه کشورهای 1+5 درباره حفظ برجام و تایید آن از سوی ایران موضع شفاف و روشنی اتخاذ کردند و در مقابل سیاست‌های ترامپ ایستادند اما هرگز با نقش و نفوذ ایران در منطقه و برنامه موشکی کشورمان کنار نیامدند. از این رو کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه از برنامه موشکی ایران ابراز نگرانی می‌کنند و همسو با آمریکا برای فشار به ایران خواستار مذاکره در این موضوع شده‌اند و حتی تهدید به اعمال تحریم‌ها علیه ایران کردند.

در قبال این سیاست، مقامات ایرانی درخواست اروپا را برای مذاکره رد کرده‌اند چرا که برنامه موشک بالستیک، برنامه‌ای دفاعی است که همخوانی با برنامه هسته‌ای ایران ندارد. این موضعی است که البته همچنان اروپایی‌ها علیه ایران دنبال می‌کنند.از سوی دیگر ترامپ پس از آنکه نتوانست کنگره را مجبور به اخذ تصمیم درباره برجام کند، اروپا را تهدید به خروج از برجام کرد تا این بار او توپ را به زمین کشورهای اروپایی بیاندازد و آنها به فکر اصلاح برجام باشند.

از این رو در نشست شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا که چندی پیش در لوکزامبورگ برگزار شد تصمیم گرفتند برای حفظ برجام شیوه دیگری را اتخاذ کنند. در این نشست کشورهای اروپایی مشتمل بر انگلیس، فرانسه و آلمان که به عنوان تروئیکای اروپایی شناخته می‌شوند به دنبال تصویب تحریم‌ها علیه ایران بودند تا با این شیوه بتوانند ترامپ را برای ماندن در برجام متقاعد کنند. هدفی که البته با مخالفت کشورهایی نظیر ایتالیا و اتریش متوقف شد و اروپایی‌ها در این زمینه ناکام مانند. بنابراین اروپایی‌ها اکنون باید به دنبال راهکار دیگری برای ادامه مسیر حفظ برجام بگردند.

اگرچه مقامات ایرانی از زمان روی کار آمدن ترامپ هربار در امضای گزارش 90 و 120 روزه از رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی ترامپ نگرانی داشتند و اعلام می‌کردند باید منتظر ماند و دید که آیا ترامپ حاضر به تمدید تعلیق‌ها و ادامه برجام هست یا نه، اما این بار شرایط در کاخ سفید تغییرات اساسی کرده است و به نظر می‌رسد که درصد احتماًل خروج آمریکا از این توافق بین‌المللی افزایش یافته است.

شاید یکی از مهمترین دلایل کارشناسان سیاسی دراین باره تغییر چهره‌های سیاسی کاخ سفید باشد. تا پیش از این حضور افرادی همچون رکس تیلرسون به عنوان وزیرامورخارجه آمریکا کمک بزرگی به حفظ برجام بود. او در زمان وزراتش ترامپ را مجبور به پذیرش و ادامه توافق هسته‌ای می‌کرد. همین سیاست‌های متفاوت ترامپ با تیلرسون در نهایت منجر به برکناری او از سمتش شد.

حالا مایک پمپو جایگزین احتماًلی تیلرسون در وزارت خارجه است، اگرچه پمپئو مخالف جدی و سرسخت هر توافقی با ایران است با این حال او درباره برجام مواضع جدی اتخاذ نکرده است. همچنین حضور جان بولتون سیاستمدار راست گرای افراطی در جایگاه مشاور امنیت ملی آمریکا کسی که طرح‌های مختلفی برای برهم زدن برجام و قطعنامه علیه ایران پیشنهاد کرده بود بیش از گذشته سناریوی خروج آمریکا از برجام را جدی نشان می‌دهد.

نکته حائز اهمیت آنکه تنها چند هفته از حضور بولتون درمسند مشاور امنیت ملی آمریکا می‌گذرد و حملات موشکی آمریکا به همراه متحدانش به سوریه به بهانه استفاده دولت بشار اسد از سلاح شیمیایی در دوما می‌تواند قرینه‌ای از سیاست‌های جدید کاخ سفید در فضای بین‌الملل باشد. با این حال نمی‌توان به درستی رفتارهای ترامپ را درباره برجام پیش‌بینی کرد.

شواهد و قراین حاکی از آن است که ترامپ قصد جدی برای خروج از برجام دارد و روز 12 می‌با تمدید نکردن تعلیق تحریم‌ها بر سیاست‌های خود علیه ایران ادامه می‌دهد. برخی از کارشناسان سیاسی بر این باورند که برجام گروگانی در دست آمریکاست که می‌تواند با استفاده از آن فشار بیشتری علیه ایران بیاورد و در صورت خروج این امتیاز بزرگ خود را در منطقه از دست می‌دهد بنابراین ماندن در برجام منفعت بیشتری برای آمریکا دارد تا خروج از آن.

نکته مهم دیگر آنکه مقامات کاخ سفید در حال تدارک برای بهبود روابط خود با کره شمالی هستند و به نظر می‌رسد خروج آمریکا از برجام می‌تواند پیام مهمی برای رهبر این کشور باشد که سیاست‌های آمریکا چندان قابل اعتماد نیست.

رضا نصری حقوقدان بین‌المللی و تحلیلگر مسائل آمریکا در گفت‌وگو با ماهنامه «گزارش» درباره اینکه آیا تمدید تعلیق تحریم امضا از سوی ترامپ می‌شود یا نه؟ گفت:« این پرسشی است که نمی‌شود با «بله» یا «خیر» به آن پاسخ داد. الگوی رفتاری ترامپ در حوزه سیاست خارجه در یک سال گذشته نشان می‌دهد او برنامه و استراتژی مشخصی در پرونده‌های بین‌‌المللی پیش روی خود ندارد.

به همین خاطر، خروجی تصمیمات او معمولا یا تابع فضای داخلی آمریکا و موقعیت شخصی خود او بوده یا به اینکه کدام لابی و جریان (اعم از داخلی و خارجی) توانسته او را به سمت دلخواه خود هدایت کند بستگی داشته است.

الگوی رفتاری آقای ترامپ تاکنون اینگونه بوده که او در پرونده‌های مختلف یک موضع افراطی را بیان می‌کند و سپس با میانجیگری عقلایی – ضمن حفظ ظاهری از اقتدار و پیروزمندی – تن به تصمیمی معتدل‌تر و محتاطانه‌تر می‌دهد. همین شیوه برخورد او را تا کنون دست‌کم در مواجهه‌اش با موضوع کره‌شمالی، پروند NAFTA، موضوع قرارداد تجاری با کره جنوبی، حمله اخیر به سوریه و حتی برجام مشاهده کرده‌ایم.

از این رو، بعید نیست در مورد تعلیق تحریم‌ها نیز همین شیوه را اتخاذ کند. به عبارت دیگر، احتماًل دارد او اعلام کند تعلیق تحریم‌ها را تمدید نخواهد کرد اما از اختیاراتی که احیای قوانین تحریمی به او می‌دهد «فعلاً» استفاده نخواهد کرد تا به جامعه جهانی فرصت دهد تکلیف‌‌اش را با ایران روشن کند! در واقع، ممکن است آقای ترامپ همین وضعیتی را که در مورد تحریم‌های روسیه برقرار است در مورد تحریم‌های ایران پیاده کند. یعنی قوانین تحریمی را احیا کند اما از اجرای آن‌ها سر باز زند.»

وی در ادامه افزود:« فراموش نکنیم که برخی قوانین تحریمی به رئيس‌جمهور صرفاً «اختیار» می‌دهد تا تمهیداتی علیه شخصیت‌های حقیقی و حقوقی در رابطه با کار با ایران اتخاذ کند، و برخی قوانین دیگر – هم مانند ISA، IFCA و ITRSHRA – رئيس‌جمهور را «موظف» می‌کند تحریم‌ وضع کند.

در مورد آنچه به صلاحدید و اختیار او واگذار می‌شود، آقای ترامپ می‌تواند طبیعتاً از وضع تحریم خودداری کند؛ و در مورد آنچه برای او «وظیفه» می‌شود، بعید از کنگره به او فشار بیاورد که حتماً تحریم‌ها را به اجرا بگذارد. در نتیجه، وضعیتی بینابین به‌وجود خواهد آمد که هم حس غرور و تکبر رئيس‌جمهور را ارضا کند، هم فشار را بر ایران افزایش دهد تا احیاناً ایران برای خروج از برجام پیش‌قدم شود، و هم راه را برای این استدلال باز بگذارد که آمریکا «در عمل» از برجام خارج نشده است! معتقدم این محتمل‌ترین سناریوست، مگر اینکه عوامل خارجی – مانند موضوع سوریه – او را به اتخاذ تصمیم خصومت‌آمیزتری سوق دهد.»

این کارشناس مسائل بین الملل درباره حضور جان بولتون و پمپئودر کاخ سفید و اینکه حضور آنها تا چه میزان وضعیت برجام را به مخاطره می‌اندازد؟ و در صورتی که ترامپ تعلیق تحریم را تمدید کند آنها چه سیاست‌هایی برای تحت فشار قرار دادن ایران آغاز می‌کنند؟ گفت:«آقای بولتون به شدت مخالف برجام است و قطعاً تمام توان خود را بکار خواهد گرفت تا رئيس‌جمهور را به خروج از برجام و پیگیری سیاست «رژيم چنج» تشویق کند.

حتی اگر آقای ترامپ در 22 اردیبهشت‌ماه تصمیم به حفظ برجام بگیرد، قطعاً آقای بولتون به آسانی تسلیم نخواهد شد و به صورت پیگیر تلاش خواهد کرد با ترغیب رئيس‌جمهور به اِعمال فشارهای «حداکثری»، ایران را به اتخاذ اقدامات تند و واکنش‌های افراطی تحریک کند. آقای پومپئو نیز فردی افراطی و به‌شدت متخاصم نسبت به ایران است، اما جایگاه او ایجاب می‌کند با احتیاط بیشتری در عرصه‌ سیاست خارجه قدم بگذارد.

در واقع، هر دوی این افراد مواضع تند و غیرمتعارفی دارند و این امر موجب شده با «قوه مدبره» و نهاد‌های مختلف حاکمیت – از جمله کنگره و پنتاگون – اصطکاک و تنش داشته باشند. این اصطکاک در مورد آقای پومپئو در جلسه استماع کمیته روابط خارجی مجلس سِنا به خوبی قابل مشاهده بود. حتی برخی سناتورها بیم این را داشتند که مواضع او به مواضع آقای بولتون نزدیک باشد!

برخی از آن‌ها نیز – به دلیل وجود همین زاویه فکری – از هم‌اکنون اعلام کرده‌اند که به او رای تایید نخواهند داد. در هر صورت،‌ معتقدم آن‌ها افراد خطرناکی برای منافع ملی ایران هستند، اما قدرت مانور آن‌ها محدودتر از چیزی است که گاه در رسانه‌های ایران تصور می‌شود.»

نصری درباره اینکه ایا می‌توان حمله به سوریه از سوی آمریکا را نشانی از حضور جان بولتون دانست و اینکه همین رفتار خشن بر برجام هم اثر خواهد بود؟پاسخ داد:« می‌توان حمله‌ اخیر به سوریه را ترکیبی از تهدید‌ها و لفاظی‌های حساب‌‌نشده ترامپ، حضور نماینده جناح نومحافظه‌کار (آقای بولتون) در کاخ سفید و لابی‌گری شدید قدرت‌های منطقه‌ای – از جمله عربستان و اسرائيل – دانست.

از طرف دیگر، «محدود بودن حمله» را نیز می‌توان به نتیجه مقاومت‌های آقای متیس و ژنرال‌های پنتاگون در برابر تندروی‌های مثلث «ترامپ – بولتون – هیلی» قلمداد کرد. احتماًلاً همین دینامیسم را هم در رابطه با برجام شاهد خواهیم بود..»

این کارشناس مسائل بین‌الملل درباره اینکه اگر برجام امضا نشود به لحاظ دیپلماتیک و منطقه‌ای چه اتفاقی برای ایران می‌افتد؟ اظهارداشت:« اگر آمریکا از برجام خارج شود، وضعیت ایران بستگی به میزان هوشمندی و درایتِ تهران در روند «تعیین واکنش» خواهد داشت. جریان جنگ‌طلب در آمریکا به دنبال این است که ایران را به سمت یک واکنش افراطی و خشن سوق دهد تا بتواند به بهانه آن هم قطعنامه‌های شورای امنیت را احیا کند و هم اجماع سیاسی دلخواه خود را ایجاد کند تا راه را برای اقدامات قهریه بعدی هموار سازد.

طبیعتاً، عربستان سعودی و اسرائيل نیز در این فرایند به جریان جنگ‌طلب در واشنگتن کمک خواهند کرد و تنش با آن‌ها نیز افزایش خواهد یافت. اما اگر واکنش ایران به خروج از برجام مبتنی بر تلاش برای جلب حمایت سیاسی و حقوقی اتحادیه اروپا (مثلاً از طریق احیای «قانون مسدودکنند)؛ تقویت روابط سیاسی و تجاری با کشورهای آسیای میانه، چین و روسیه؛ ایجاد سازوکارهای مالی و بانکی موازی و جایگزین برای مهار کردن تاثیر اقدامات واشنگتن؛ تلاش برای «تطبیق» شرایط با وضعیت جدید؛ و مبادرت به کمپین‌های جدی و موثر در حوزه دیپلماسی عمومی باشد، طبیعتاً حادثه«خروج از برجام» با پیامدهای کم‌تری اتفاق خواهد افتاد. در هر حال، ایران می‌تواند به‌گونه‌ای عمل کند که شرایط آن هرگز به شرایط پیش از برجام باز نگردد.»

سبا محسنی نژاد