قرآن‌کریم در سوره‌های مختلف از جمله فاطر و نحل، انسان را به مطالعه تاریخ فرا می‌خواند و همچنین انسان را موتور محرکه تاریخ می‌داند و اعتقاد دارد که انسان‌ها تاریخ خویش را می‌سازند .قرآن‌مجید به ما می‌گوید: نگاه کنید و از گذشته، درس بگیرید. به نظر می‌رسد توجه جدی اسلام به تاریخ باعث ایجاد علومی ازجمله علم رجال، علم حدیث و علم اخبار گردید.
متاسفانه در کشور ما و حتی در جامعه علمی کشور تاریخ جایگاه سزاوار خود را ندارد و در معرض آسیب‌های جدی از عوام و خواص است چرا که در مواردی دیده می‌شود عده‌ای از افراد تحصیلکرده اما غیرمتخصص در این رشته به راحتی اظهارنظر می‌کنند که گویی نظرشان کارشناسانه و قطعی است.
در جوامع پیشرفته نمی‌بینید یک پزشک در خصوص مسائل ریاضی رای و نظر قطعی دهد. یا یک کارشناس برق یا فیزیک خود را در جایگاهی نمی‌بیند که در خصوص مسائل پزشکی اظهارنظر مطلق داشته باشد. اما در مورد تاریخ بسیاری از افراد(که در زمینه دیگری تخصص دارند)، خود را مجاز می‌دانند که با کمترین اطلاع از این رشته و حداکثر با خواندن پراکنده چند روزنامه یا چند مقاله در باب تاریخ، اظهارنظر تخصصی کنند.
قطعا وجود چنین فضایی باعث می‌شود که افراد متخصص در این رشته دچار دل‌آزردگی شوند. البته ورود عوام به عرصه تحولات تاریخی و اظهارنظر آنها علی‌رغم علاقه‌مندیشان مردود نیست؛ بلکه باید در نظر داشته باشند که آگاهی این دسته افراد از تاریخ مبتنی‌بر تاریخ شفاهی و شنیداری است که غالبا مستندی بر صحبت‌های خود ندارند.
چرا تاریخ می‌خوانیم؟ جواب این است که وقتی ما تاریخ را به‌طور خردمندانه مطالعه کنیم، در واقع مهارت‌های مرتبط و ظرفیتی بالا برای تبدیل شدن به شهروندی آگاه، همراه با افکار انتقادی و آگاهی محض را در خود به وجود آورده‌ایم. تنها به‌واسطه تاریخ می‌توانیم عواملی که باعث تغییر و تحول شد‌ه‌اند را درک کنیم و همچنین بفهمیم که چه عواملی از یک نهاد یا جامعه بر تغییر و تحول تاثیرگذارند.
تاریخ اطلاعات اساسی مفیدی را در باب وضعیت نهادهای سیاسی ما، ارزش‌ها و مشکلاتی که بر سعادت جامعه تاثیرگذار است، فراهم می‌کند. تاریخ منبعی از اطلاعات در مورد روش رفتار افراد و جوامع را در اختیار ما می‌گذارد. تاریخ به ما کمک می‌کند تا تغییر و تحول را درک کنیم و به چگونگی شکل‌گیری جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم پی ببریم. تاریخ حتی مایه عبرت حکمرانان می شود و موجب می‌گردد تا آنان بکوشند از بدنامی فاصله گرفته و راه و روش صحیح و دادگرانه را در پیش بگیرند.
تاریخ فضایی را برای بررسی دقیق مسائل اخلاقی فراهم می‌آورد. مطالعه و بررسی سرگذشت افراد و صنایعی در گذشته به مطالعه‌کنندگان تاریخ این امکان را می‌دهد تا درک اخلاقی خود را بسنجند و آن را برای مقابله با برخی از رنج‌های واقعی که افراد در موقعیت‌های دشوار با آنها روبه‌رو هستند، به‌کار گیرند. وقایع تاریخی می‌تواند برای افرادی که به صورت متنوع، نه‌تنها فقط چند کار تخیلی، بلکه کارهایی با موضوعات واقعی را انجام داده‌اند، الهام‌بخش باشد.
تاریخ به هویت‌بخشی کمک می‌کند و بی‌تردید این یکی از آن دلایلی است که همه کشورهای توسعه‌یافته و پیشرفته آموزش تاریخ را به شکل‌های مختلف تشویق و ترغیب می‌کنند. یافته‌های تاریخی در بردارنده نشانه‌هایی هستند که چگونگی شکل‌گیری خانواده‌ها، اقلیت‌ها، نهادها و کشورها، همچنین چگونگی تکامل آنها همزمان با حفظ انسجام را نشان می‌دهند. بسیاری از نهادها، کسب و کارها و واحدهای اجتماعی ، تاریخ را برای اهداف شناسایی مشابهی به کار می‌گیرند.
علاوه‌بر این، مطالعه تاریخ به ما کمک می‌کند تا بفهمیم که تحولات گذشته، حال و آینده که در زندگی شهروندان تاثیرگذار است، چگونه ظهور یافته‌اند یا ممکن است که ظهور پیدا کنند و این که چه دلایلی در این خصوص موثر هستند.
مطالعه تاریخ کمک می‌کند تا کارشناسان، تاجران، متخصصّان و رهبران سیاسی خوب را پرورش دهیم، اما اکثر کسانی که تاریخ را مطالعه می‌کنند به تاریخ‌دانان حرفه‌ای مبدل نمی‌شوند. کار کردن در حوزه تاریخ مهارت‌های نوشتاری و گفتاری را ارتقاء می‌دهد و مستقیما با بسیاری از نیازهای تحلیلی در بخش‌های خصوصی و عمومی که ظرفیت توانایی در فرایند شناسایی، ارزیابی و تشریح در آنها یک امر ضروری است، مرتبط می‌شود..
آیا غیر از این است که تمدن بشری در سیر تاریخ شکل گرفته است. کسی که تاریخ می‌خواند به‌طور طبیعی از تخیل و وارونه نشان‌دادن واقعیت‌ها فاصله خواهد گرفت. در اهمیت و توجه به تاریخ هیچ شکی وجود ندارد بنابراین ضروری است که به پایگاه واقعی این علم توجه شود و در راه بهبود آموزش آن تلاش و سرمایه‌گذاری زیادی صورت پذیرد. اگر فکر کنیم که تاریخ فقط مایه عبرت است در مسیر اشتباهی قدم گذاشته‌ایم چرا که تاریخ برای تغییر و تاثیر در اکنون و تلاش در بازسازی و فهم گذشته است و در نهایت مسیر و چراغ راه آینده را به ما نشان خواهد داد.
دکتر محمد بیدگلی
مدرس دانشگاه و کارشناس مسائل ایران