تجارت مرزی در مرزهای کردستان تاریخچه‌ای طولانی دارد تجارت مرزی ابتدا مبتنی بر مبادلات اندکی و در سطح نیازهای معیشتی مردم بود و ارتباط فرهنگی، زبانی و خویشاوندی کردهای دو کشور سبب شده که تجارت بین این دو کشور همسایه روز به روز بیشتر شود به‌طوری که طبق آخرین بررسی‌های انجام شده عراق دومین بازار صادرات ایران را تشکیل می‌دهد که بیشترین حجم صادرات از طریق مرزهای کردستان به اقلیم کردستان عراق انجام می‌شود.
زمانی تجارت در کردستان به خاطر مسائل سیاسی و امنیتی به صورت چمدانی مرسوم بود این شیوه صادرات و واردات هم اکنون با حجم بیشتر به صورت غیر رسمی در مرزهای غیر رسمی کردستان هم رواج دارد.
سه شهر مرزی بانه، مریوان و سروآباد در استان کردستان نقش مهمی در تجارت مرزی داشتند به‌طوری که در سال‌های اخیر شهر بانه به‌عنوان قطب‌های اقتصادی استان کردستان مطرح شدند در این شهر سرمایه‌گذاری‌های کلانی در بخش تجاری انجام شده و حدود 100 پاساژ با 12 هزار مغازه در بانه احداث شده و بازار تجاری با کالاهای لوکس و ارزان قیمت شکل گرفته که سالانه میلیون‌های مسافر خرید را جذب این شهر کرده است.
تجارت در مرزهای کردستانی با فراز نشیب‌های فراوانی همراه بوده و زمانی تجارت به‌صورت چمدانی، زمانی با اسب و زمانی هم به‌صورت کولبری بوده و رویه تجارت کولبری پدیده‌ای نوظهور که در سال‌های اخیر به‌دلیل محدودیت اعمال شده دولت شکل گرفته نوعی برده‌داری نوین است با این حال تا حدود زیادی بیکاری را در کردستان کاهش داد و به همین دلیل افرادی با حذف کولبری به دلیل نبود برنامه جایگزین دولت برای رفع بیکاری مخالف هستند.
عدم توسعه یافتگی مرزها و نبود امکانات اشتغال سبب شده که بیش از 90 درصد مردم شهرهای مرزی از مرزها ارتزاق می‌کنند کولبران زیادی در مرزها فعالیت می‌کنند اما کمترین سهم را از درآمد مرزی دارند و سالانه ده‌ها کولبر در مرزهای کردستان کشته و یا نقص عضو می‌شوند.
بازارچه سیرانبند بانه و باشماق مریوان از بازارچه‌های رسمی کردستان هستند و خانم شیخان و پیران در مریوان، گله سوره و هنگه ژاله در بانه، سیف در سقز و مله خورد در سروآباد معابر موقت مرزی هستند که تا قبل از اجرای طرح ساماندهی مبادلات مرزی کالا توسط کولبران در این معابر وارد کشور می‌شد.
بازارچه‌های مرزی غرب کشور به دلیل داشتن صدها کیلومتر مرز مشترک با دو کشور عراق و ترکیه در سال‌های اخیر اهمیت ویژه پیدا کردند و باعث خروج این مناطق از انزوای جغرافیایی و توسعه زیرساخت‌های اقتصادی و عمرانی شدند و همچنین تبادلات فرهنگی و اجتماعی را گسترش دادند.
بیش از 70 درصد اقتصادی کردستان به مرزها وابسته است در سال 95 دولت طرحی را به‌منظور ساماندهی مبادلات مرزی اجرا کرد طبق این طرح کولبری حذف و کارت‌های الکترونیکی پیله وری برای مرزنشینان 20 کیلومتری مرز صادر می‌شود و هر کارت پیله‌وری ماهیانه از 500 هزارتومان تخفیف گمرکی برخوردار می‌شود که به حساب پیله‌وران وارد می‌شود و همچنین از ورود کالاهای که در این نمایندگی دارند و یا مشابه داخلی دارند جلوگیری می‌شود و کالا از بنادر گمرک می‌شود و با ترانزیت در بازارچه‌ها وارد می‌شود.
با بسته شدن معابر موقت مرزی و اجرای طرح ساماندهی مبادلات مرزی بازارهای تجاری کردستان از رونق افتاد و کولبران شغل خود را از دست دادند و اعتصاب‌های سراسر در شهرهای مرزی اوج گرفت و خواستار بازگشایی مرزها شدند.
به گفته مسئولین استانی معابر موقت مرزی کردستان به دستور دولت مرکزی عراق بسته شده و ایران در این امر نقشی ندارد.
بسیاری از کارشناسان اقتصادی و نمایندگان مجلس طرح ساماندهی مبادلات مرزی را یک طرح غیرکارشناسی و ناپخته می‌داند چرا که با اجرای این طرح واردات بسیاری از کالاهای که مشابه داخلی و در ایران نمایندگی دارند امکان‌پذیر نیست و تعرفه‌های گمرکی واردات هم بالا است.
پیش از اجرای طرح ساماندهی مبادلات مرزی طرح ساماندهی کولبران در قالب بیمه کولبران، ساماندهی جاده‌های معابر موقت مرزی و تهیه گاری و وسایل حمل و نقل برای کولبران در مجلس مطرح شد اما این طرح هیچگاه اجرایی نشد.
اجرای طرح مبادلات مرزی که در چهار استان مرزی کشور مطرح شده و برای نخستین بار در بازارچه سیرانبند بانه اجرا شد علیرغم اجرای این طرح در اسفند ماه سال گذشته تاکنون هیچکدام از فعالین اقتصادی بانه برای واردات کالا از طریق گمرک اقدام نکردند و خواستار لغو اجرای این طرح و بازگشایی دوباره مرزها شدند.
محسن بیگلری در نطق اخیر خود در مجلس شورای اسلامی بستن مرزها را با ویرانی بیش از 500 پلاسکو مقایسه کرد و گفت: با بسته شدن مرزها 500 پلاسکو در شهرهای مرزی ویران می‌شود با این تفاوت ویرانی پلاسکو تهران غیرعمدی بوده اما پلاسکوهای مناطق مرزی عمدی است و دولت برای کسبه پلاسکو تهران جایگزین مشخص کرد اما پلاسکوهای کردستان به‌طور عمدی ویران می‌شوند.
وی ادامه داد: برای مسدود کردن مرزهای کولبری در کردستان جایگزینی در نظر گرفته نشده در آینده نچندان دور با سیل عظیم بیکاران تحصیلکرده در مناطق مرزی مواجه خواهیم شد.
بیگلری همچنین مصوبه ساماندهی مبادلات مرزی را غیرکارشناسی و نسنجیده خواند و خاطر نشان کرد: با اجرای مصوبه غیرکارشناسی شده دولت کولبران و تمام کسبه شهرهای مرزی با مشکلات جدی مواجه می‌شوند و بیکاری سراسر کردستان را دربرمی‌گیرد.
وی همچنین ادامه داد: جای تاسف است دولت به جای ایجاد اشتغال در مناطق مرزی حق آن‌ها را از مناطق مرزی می‌گیرد و بدون توجه به بیانات مقام معظم رهبری کار کولبران را به‌عنوان قاچاق می‌بیند و دستور بستن بازارچه‌های مرزی و کولبری داده است.
در همین حال رسول خضری نماینده سردشت و پیرانشار گفته است دولت اگر در مرزها اشتغال ایجاد نمی‌کند مرزها را برای مرزنیشینان باز بگذارد چراکه صفر تا 100 معیشت مرزنشینان به این مرزها وابسته است که با بسته شدن مرزها بیش از 75 هزار نفر بیکار می‌شوند.
علیرغم انتقاد کارشناسان و هشدار نمایندگان از عواقب اجرای طرح ساماندهی مبادلات مرزی دولت همچنان مسر به اجرای این طرح است و بازارچه سیرانبند بانه به‌عنوان نخستین بازارچه مرزی برای اجرای طرح مبادلات مرزی در اسفند ماه سال گذشته افتتاح شده اما هیچکدام از کسبه و بازاریان برای واردات از این بازارچه اقدام نکردند.
بازاریان و کسبه بانه در روزهای پایانی سال تمام کالاهای را که برای عید امسال خریداری کرده بودند آن سوی مرزها بلاتکلیف ماند و بازار با کمبود کالا مواجه شد این موضوع سبب شد بازاریان برای چند روز متوالی دست به اعتصاب بزنند و تمام بازاریان تعطیل شد.
اعتصاب بازاریان و کسبه بانه با رایزنی معتمدین و مسئولین شهر پایان یافت و مسئولین زمانی 10 روزه به بازاریان دادند که کالاهای خود را از بازارچه سیرانبند با تعرفه گمرکی وارد کنند تعداد زیادی از بازاریان کالاهای خود را وارد کردند اما همچنان بخش زیادی از بازاریان موفق نشدند کالاهای خود را وارد کنند و بار دیگر بازاریان شهرهای بانه، مریوان، سردشت، پیرانشار، جوانرود و بسیاری از شهرهای دیگر دست به اعتصاب زدند و سفره‌های خالی پهن کردند.
هیأت دولت با تصمیم تعرفه گمرکی برای ورود کالا از طریق بازارچه‌های مرزی فقط در فکر درآمدزایی بوده این درحالی است که به گزینه‌هایی چون توجه به معیشت مردم و آماده‌سازی بسترها برای اشتغال مردم توجه نکرده است.
این تصمیم دولت مبنی بر بستن مرزها، اجرایی کردن طرح مبادلات مرزی و واردات کالا با تعرفه‌های گمرکی نشان‌دهنده جمع‌بندی مسائل توسط کارشناسان حوزه مرز بوده که گزارش‌ها را به دولت ارائه داده‌اند این کارشناسان شهرهای کردستان را چون بنادر آب خیز کشور دیده‌اند درحالی که کردستان بویژه مناطق مرزی منبعی برای کسب درآمد ندارند و تجارت مرزی مهترین منبع درآمد مرزنشینان است کشاورزی هم به‌دلیل کوهستانی بودن منطقه درآمدزایی ندارد ضروری است برای اجرای شدن طرح مبادلات مرزی با کارشناسان بومی هم مشورت کنند.