درحال حاضر روابط ایران و روسیه آمیزهای از بدبینی، روابط استراتژیک، معاملههای پنهان و همکاریهای آشکار است. اگر بخواهیم این روابط را تنها در بازه چند سال اخیر و نه درکل تاریخ این روابط بررسی کنیم شاید نقطه عطف این بخش حمایت روسیه از ایران در برجام باشد. روسیه از سالیان پیش با سرمایهگذاری در بخش انرژی هستهای ایران، از قبیل ساخت نیروگاه اتمی بوشهر نقش بسزایی در پیشرفت و تکمیل پروژههای هستهای ایران داشته و میتوان گفت تنها کشوری است که بهطور مستقیم به ایران در این زمینه کمک کرده است.
هرچند عامه مردم و برخی سیاسیون با بیاعتمادی و شک همیشگی به این همسایه قدرتمند مینگرند اما باید واقع بین بود و این اصل را در نظرگرفت که حمایت روسیه و همکاری با آن کشور توسط ایران باعث توازن قوا در منطقه خاورمیانه بوده است.
شعیب بهمن کارشناس مسائل بینالملل درباره بدبینی تاریخی نسبت به روسیه میگوید: اگر قرار باشد کشوری برای رابطه با کشور دیگر صرفا مسائل تاریخی را در نظر بگیرد هیچ کشوری نباید با کشور دیگر رابطه داشته باشد. در پرونده تاریخی همه کشورها دورههای تخاصم، جنگ و درگیری وجود دارد. این موضوع نیز در مورد روابط ایران و روسیه مساله مهمی است.
چه کارشناسان سیاسی، چه نخبگان تصمیمگیرنده و چه تودههای مردم درگیر یک نوع گذشتهگرایی در مورد تاریخ روابط ایران و روسیه بودهاند و نتوانستهاند از چنگ این گذشتهگرایی رها شوند. اما شرایط و تحولات منطقهای و بینالمللی نسبت به 100 یا 50 سال پیش تغییر کرده است. نه روسیه امروز سیاست و اهدافی را که در گذشته به دنبال آنها بود، دنبال میکند و نه ایران در موقعیت ضعف گذشته خود قرار دارد.
روسیه بعد از پوتین توانست هوشمندانه از ضعف رهبری در منطقه خاورمیانه استفاده کند و بسیاری از حوزههای نفوذ آمریکا در منطقه را شناسایی و تسخیر کن. الکس وطنخواه تحلیلگر موسسه خاورمیانه در واشنگتن عقیده دارد اشتباهات آمریکا باعث شد تا درهای خاورمیانه به روی روسیه باز شود.
ایران و روسیه در بحران سوریه همکاریهای بسیار نزدیکی باهم داشتند. از یک طرف ایران بهعلت داشتن روابط استراتژیک بسیار حیاتی با دولت بشار اسد به هیچ عنوان نمیخواست که این پایگاه مهم اقتدار در منطقه را از دست بدهد و از طرف دیگر روسیه توانست با حمایت از اسد پایگاهی در قلب منطقه نفوذ آمریکا پیدا کند. روسیه با کمکهای تسلیحاتی و اطلاعاتی بسیار زیاد نقش غیرقابل انکاری در دفع معضل گروههای تروریستی از قبیل داعش داشت و نکته مهم دیگر سوریه پس از بحران است که میتواند بازار اقتصادی بسیار مناسبی برای کشورهای دوست از قبیل ایران و روسیه باشد به شرطی که ایران از این فرصت به دست آمده از طریق گفتگو با سایر قدرتهای منطقهای استفاده کند و این فرصت را از دست ندهد.
حشمت الله فلاحت پیشه رئیس جدید کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس که توانست بعد از دوازده سال به ریاست علاالدین بروجردی به این کمیسیون پایان دهد اما نظر دیگری در مورد روابط ایران و روسیه دارد. وی میگوید: بارها ایرانیها بازیچه سیاستهای منفعتمحور روسیه قرار گرفتند.
این نماینده مجلس که این سخنان را بعد از آخرین جلسه سران اوپک که منجر به دستورافزایش سقف تولید با حمایت روسیه و عربستان شد اعتقاد دارد که روسیه سیاست را امری ژلهای میداند و هیچگونه پیوند دائمی با کشورها ندارند و بر اساس همین سیاست زمانی که جزمیت حاکم بر نظام کمونیستی را در سال ۱۹۸۹ میلادی کنار گذاشتند، منافع ملی خود را محور قرارداده و براساس آن به بسیاری از مشکلاتشان فائق آمده و امروز در دنیا امورشان را به پیش میبرند.
البته این امر میتواند الگوی مناسبی هم برای ایران باشد تا با فاصله گرفتن از شعارزدگی و آرمانگرایی مسائل ملی را مهمترین هدف قرارداده و با تعامل بیشتر با دنیا و دیپلماسی قویتر بتواند آینده روشنتری برای خود در حوزه دیپلماسی داشته باشد. قطعا با پایان گرفتن بحران سوریه روابط ایران و روسیه با توجه به علاقه روسها با ارتباط با اسرائیل و عربستان بسیار تغییر خواهد کرد و امتیازاتی که اکنون دوطرف به هم دادهاند ملغی خواهد شد.
با توجه به تحریمهای رفع نشده و کارشکنیهای آمریکا در بخش اقتصادی و ریسک بالای ورود شرکتهای بزرگ به بازار ایران هنوز نفت شریان اساسی اقتصاد ایران برای نجات از وضعیت بد فعلی است و اگر ایران مجبور به کاهش تولید نفت شود و یا اینکه خریداران از خرید نفت مازاد ایران امتناع کنند قطعا وضعیت خوبی درانتظار ما نیست. در سالهای اخیر نفوذ روسیه در تصمیمگیریهای اخیر اوپک به طرز چشمگیری افزایش یافته است.
اما نکتهای که از دید بسیاری پنهان مانده این است که دو کشور عربستان و روسیه که به کاهش قیمت نفت رضایت دادهاند مانند ایران بسیار وابسته به درآمدهای نفتی خود هستند به طوری که چندي پيش وزارت دارايي امريكا اعلام كرد كاهش بهاي نفت در بازارهاي جهاني، سبب شده روسيه به عنوان بزرگترين توليدكننده جهان در اين حوزه، در شش ماه.
نخست سال 2015، با کاهش 100میلیارد دلاری درآمدهای نفتی خود روبرو شود. اين كشور بين نوامبر سال قبل تا ژانويه سال جاري با بحران جدي در تراز پرداختها روبهرو بود و كاهش قيمت نفت در كنار فشار تحريمهاي بينالمللي باعث كاهش ارزش پول اين كشور در ابعاد وسيع شد. در واقع در بازه ژوئن 2014 تا سپتامبر 2015 روبل تا 5/48 درصد كاهش يافت و به تناسب نرخ تورم اين كشور كه در سال 2013 كمتر از 7 درصد بود در اين سال به بيشتر از 13 درصد افزايش يافت.
از سوي ديگر عربستان هم به شدت دچار چالش شده است بهطوري كه به دوران دولت رفاه خود پايان داده است. آنها همچنان اميد داشتند كه بتوانند با كاهش قيمت نفت ايران و روسيه را در منگنه قراردهند اما خود در تله نفتي گير افتادند. ذخاير نفت نخستين صادركننده نفت جهان به 611 میلیارد و 900میلیون دلار در پایان سال 2015 رسیده است كه پايينترين سطح آن از سال 2011 محسوب ميشود؛ اين ذخاير يك سال پيش 732 میلیارد دلار بوده است.پس قطعا این سیاست افزایش تولید و کاهش قیمتها نمیتواند دائمی بوده و در آینده معکوس خواهد شد.
قسمت دیگری از روابط ایران و روسیه بحث حمایتهای تسلیحاتی است. روسیه بدون شک یکی از کشورهای پیشرفته در عرصه تکنولوژیهای تسلیحاتی و فناوریهای موشکی است. خرید سامانه ضد موشکی اس 300 از روسیه که با مخالفت شدید آمریکا، اسرائیل و عربستان همراه بود نمونهای از این همکاریهاست. گرچند که این معامله به علت تحریمهای بینالمللی تا پس از توافق برجام محقق نشد اما این خرید پیشرفت قابل ملاحظهای در زمینه دفاعی برای ایران محسوب میشود و موازنه قدرت در منطقه خاورمیانه را تا حدود بسیاری به سود ایران موجب شد.
مسئله حیاتی و حساس دیگری که روابط ایران و روسیه را تحت الشعاع قرارداده و میتواند درآینده این روابط بسیار اثرگذار باشد؛ “معامله قرن” است. معامله قرن اصلاحی است که از طرف دونالد ترامپ برای حل مساله فلسطین بکار برده شده است و جرارد کوشنر داماد ترامپ با سفر به کشورهای منطقه مانند قطر، اسرائیل و عربستان در حال مذاکره درباره این موضوع است. بر مبنای این طرح برای حل مساله فلسطین و اسراییل از طرح وطن جایگزین برای فلسطینیان استفاده میشود و بحث بازگشت آوارگان فلسطینی به کشورشان برای همیشه لغو میشود. ایران از مخالفان سرسخت این طرح است و روسیه هم گویا چنین موضعی در قبال این طرح دارد.
ابو مرزوق که در روسیه به سر میبرد، گفت: برای سفر به چند کشور از جمله ایران اقدام خواهیم کرد.
عضو ارشد جنبش حماس اعلام کرد که مسئولان روس تاکید کردند که با معامله قرن مخالف هستند.
الکساندر زاسپکین سفیر روسیه در لبنان اوایل هفته جاری در گفتوگو با روزنامه الاخبار درباره مواضع روسیه درخصوص معامله قرن گفت: اسرائیل از ضعف عربی استفاده میکند و معامله قرن تسلیم شدن است نه صلح؛ ما معتقدیم، برخی سیاستهای اسرائیل که مناسب برخی کشورهای عربی است، برای دیگر کشورها مثلا در سوریه، لبنان و فلسطین، مناسب نیست.
میتوان امیدواربود که با هوشیاری بیشتر و معدم نگاه متعصبانه به روابط ایران و روسیه همانند سایرکشورها ابتدا منافع ملی ایران درنظرگرفته شود و این شیوه قدیمی که قدرتهای بزرگ ایران را وجه المصالحه خود میکنند دیگر تکرار نشود. ایران میتواند بهعنوان یک قدرت بزرگ منطقهای در شرایط برد برد با تمامی کشورها مذاکره کرده و بهترین امتیازات را برای خود کسب کند. ازجمله این موارد نقش اساسی ایران در بازارهای عراق و سوریه و حضور شرکتهای ایرانی در پروژههای بازسازی سوریه؛ تکیه بیفروش گاز و میعانان با یک استراتژی بازاریابی و فروش قوی به جای تکیه بر فروش نفت به تنهایی و همچنین عادیسازی روابط با سایر همسایههای قدرتمند مانند ترکیه وعربستان و بازی کردن با سایر کارتهای موجود باشد.
حامد شمس