لازمه کاربردی شدن پژوهش و ایجاد ارزش‌افزوده از راه تحقیقات، اصلاح نگرش‌ها و دیدگاه‌های مرسوم به مقوله پژوهش است. سال‌هاست که رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره تولید علم و گذر از تقلید علمی سخن می‌گوید و به جامعه علمی توصیه می‌کنند در جهت تغییر این ساختار کوشا باشند، اما متاسفانه هنوز این امر میسر نشده است.

در سال 1396 در خبرها آمد که چهار کشور عربستان‌سعودی، امارات متحد‌عربی، بحرین و مصر تمامی مرزهای زمینی، هوایی و دریایی خود را به دلایل سیاسی و امنیتی با قطر بسته‌اند. گفتنی است، قطر به‌شدت به واردات محصولات غذایی وابسته است و پیش‌تر این نیاز را از مسیر کشورهای عربستان‌سعودی و امارات تامین می‌کرد.

یک شرکت تولیدکننده آلمانی در این خصوص ورود کرد و تلاش کرد تا کمبود محصولات لبنی در قطر را جبران کند و سعی کرد با وارد کردن 4000 گاو شیرده از آلمان، نیاز کشور قطر را تامین کند.

هدف نویسنده از نقل مطلب فوق چیست؟ وقتی اقدامات تحقیقاتی به دقت نیازسنجی شود و نتایج آنها مورد استفاده بهینه در حوزه صنعت، علوم پزشکی، مطالبات روزمره مردم، کشاورزی و … قرار گیرد و درنهایت نتایج آن در جامعه ارزیابی شود، در واقع مأموریت اصلی دانشگاه انجام شده است. به نظر می‌رسد نتیجه بخش بودن، برطرف کردن نیازهای جامعه، تدوین پژوهش متناسب با مطالبات جامعه و نیازهای مردم و قابلیت تکرار و تجاری‌سازی از ویژگی‌های پژوهش در دانشگاه‌ها است.

پژوهش انواعی دارد:

نوع اول، پژوهش‌های بنیادی است که شامل ارائه تئوری‌ها و نظریه‌ها می‌شود.

نوع دوم، پژوهش‌های کاربردی هستند.

نوع سوم، پژوهش‌های توسعه‌ای نامیده می‌شوند.

اصلی‌ترین مشکلی که در برخی مواقع با آن مواجه می‌شویم این است که دستگاه‌های اجرایی وقتی می‌خواهند پروژه‌ای را اجرا کنند، از دانشگاه‌ها کم‌تر نظر کارشناسی می‌گیرند. ممکن است بخشی از پژوهش‌های ما با نیازهای روز جامعه همخوانی نداشته باشد اما باید به سمتی برویم که پژوهش‌های مورد نیاز صنعت و جامعه را ایجاد کنیم؛ در واقع دانشگاه‌ها باید به سمتی بروند که پژوهش‌هایشان کاربردی باشد.

بنابراین این حرف درست است که خیلی از پروژه‌های ما نیازهای جامعه را برطرف نمی‌کنند. البته برخی از پژوهشگران ما اعتقاد دارند که تحقیقات ما در اکثر موارد هدفمند نیست و برای هدفمند کردن، به برنامه‌ریزی نیاز داریم و این برنامه‌ریزی باید متناسب با نیازهای کشور در قالب برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و درازمدت، تعریف شود.

اما طرح‌هایی که اکنون تعریف می شود، اکثراً موردی و فردی است و هرچند افراد تلاش می‌کنند تحقیقی که انجام می‌دهند هدفمند باشد، ولی این گونه کاری از پیش نمی‌رود. در مورد تحقیقاتی که توسط دانشجویان دوره کارشناسی‌ارشد و دکترا انجام می‌شود، اگر چه این تحقیقات ضروری است، ولی باید هدفمندی آن مورد توجه باشد.

مدیریت جزیره‌ای و بی‌هدف، نبود ماموریت مشخص برای هر دانشگاه در کنار صنایعی که در فضای رقابتی نیستند ازجمله مهم‌ترین مباحثی است که باید به آنها اندیشید . دانشگاه‌های موفق دنیا به‌سمت دانشگاه‌های نسل سوم – کارآفرین- رفته‌اند و با این روش، ارتباط و زنجیره بین علم و ثروت را برقرار کرده‌اند و به فکر حرکت به‌سوی نسل چهارم دانشگاهی هستند.

نسل چهارم دانشگاه‌ها علاوه‌بر داشتن ماموریت‌های گذشته که آموزش، پژوهش و کارآفرینی بود موظف هستند آینده جامعه را تعیین کنند و برایشان راهکار داشته باشند. در حقیقت این دانشگاه‌ها به سمتی در حرکت هستند که در سیاستگذاری‌ها و تعاملات حوزه اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و … وارد می شوند.

می‌توان اشاره داشت که ما در مفاهیم نظری خیلی پیشرفت کردیم، مثلا وقتی در کنفرانس‌های خارج از کشور حضور می‌یابیم، احساس می‌کنیم در مفاهیم نظری بسیار جلوتر از غربی‌ها هستیم، ولی در مفاهیم عملی با آنها برابر نیستیم، در واقع حجم تحقیقات و دیدگاه‌های نظری ما خیلی بیشتر از دیدگاه عملی است و این به نظام آموزش برمی‌گردد.

عمده کتاب‌های درسی ما کارشان ایجاد یک حجم اضافی مطالب تئوری است و این همان چیزی است که به آن انتقال نظری دانش گفته می‌شود. در واقع بهترین دانشجویان ما کسانی هستند که بیشترین محفوظات را داشته باشند و این ضعف بزرگی است که باید برطرف گردد.

دکتر محمد بیدگلی 

مدرس دانشگاه و کارشناس مسائل ایران