مسافران خارجی یکی از نخستین گروه‌هایی بودند که پس از آشفته بازار ارز به خارج کردن منابع مالی کشور متهم شدند. گروه اقتصادی دولت ازجمله محمود واعظی، ولی الله سیف، محمدباقر نوبخت و حتی برخی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی در اظهارنظرهایی بعضا غیرکارشناسی خواستار توقف سفر مردم به خارج از کشور شدند.
اگرچه دولت در همین راستا اقداماتی همچون افزایش بی‌سابقه عوارض خروج از کشور را هم به کار گرفت، اما از سوی دیگر در تقابل با این سیاست و اختصاص ارز 1000 تا 500 یورویی دولتی برای هر مسافر، باعث شد آمار گردشگری خروجی نسبت به داخلی بیش از پیش نامتوازن شود. با درنظر گرفتن یوروی 5000 تومانی دولتی و 9000 تومانی بازار آزاد و یک حساب سرانگشتی می‌توان دریافت دولت چیزی حدود 4هزار تومان به ازای هر یورو به مسافران خارجی یارانه می‌دهد.
رقمی که نه تنها بیش از پیش مردم را به سفرهای خارجی ترغیب کرده، بلکه باعث شکل‌گیری گروه‌های مافیایی‌ای شده که در ازای سفرهای رایگان خارجی ارز مسافرتی مردم را می‌گیرند و با خدماتی نازل و ارزان، ارز را در بازار آزاد می‌فروشند و سود هنگفتی به جیب می‌زنند.
سیاست دستوری پایین نگه داشتن نرخ ارز و شیوه اجرای آن از همان روزهای نخسین انتقادات بسیاری درپی داشت. اختصاص یارانه ارزی به مسافران و نبود قوانین و سازوکار روشن اجرایی، صنعت گردشگری را با مشکلات ریز و درشتی روبه‌رو کرد. ورشکستگی آژانس‌های معتبر مسافرتی، شکل‌گیری گروه‌های مافیایی برای به جیب زدن ارز مسافران، کلاهبرداری از آنها در کشورهای مقصد و خرید تمامی بلیت‌های مقاصد پرسفر ایرانی‌ها توسط سودجویان و بسته شدن ایرلاین‌ها تا چندماه آینده تنها بخشی از این مشکلات است.
مشکلاتی که صدای علی اصغر مونسان، رئیس سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را هم درآورده و در اظهارات اخیرش، عطای ارز مسافران خارجی را به لقایش بخشیده و گفته: «اگر قرار است کمک و مساعدتی صورت بگیرد، بهتر است در حوزه گردشگری ورودی به کشور باشد.» او مشکل اصلی را هم نحوه ارائه ارز مسافرتی دانسته: «سازمان میراث‌فرهنگی از ابتدا با این روش ارائه ارز مسافرتی مخالف بود چراکه ارزی که برای تسهیل سفر مردم درنظرگرفته شده زمینه‌ساز سودجویی برخی افراد شده است.»
رئیس انجمن دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران هم در روزهای اخیر در گفتگو با خبرگزاری‌ها گفته است: «دوستانی که بدون کارشناسی و جویا شدن نظر ما قانون‌ها را تصویب کرده‌اند، مسبب این وضعیت هستند.» رفیعی معتقد است آژانس‌ها در کلاهبرداری‌های اخیر هیچ نقشی نداشته‌اند: «بنده دفاتر را از این موضوع مبری می‌دانم، چراکه وقتی من با وجود اینکه رئیس صنف و آژانس‌دار قدیمی هستم؛ نمی‌توانم برای خودم بلیت تهیه کنم، قطعا دفاتر دیگر هم به سختی درحال کار کردن در این بازار هستند و نمی‌توانند در مسیرهای خاص حداقل پایان مرداد بلیتی تهیه کنند. به همین دلیل مطمئنم که یکی از این دفاتر هم به این کار رو نیاورده‌اند».
او این افراد را دلال‌هایی می‌داند که با همکاری ایرلاین‌ها در مسیرهای خاص فعالیت دارند: «در حقیقت این افراد دلال‌هایی هستند که با ایرلاین‌ها ارتباط دارند. اگر توجه کنیم؛ می‌بینیم در این مسیر به‌جز یک ایرلاین داخلی و دو سه ایرلاین خارجی، ایرلاینی دیگری وجود ندارد و با توجه به اینکه برای هواپیمای ترکیش صرف نمی‌کند که از اینجا مسافر را به استانبول ببرد و از استانبول دوباره به مالزی ببرد، می‌توان به این نتیجه رسید که دو ایرلاین ما این کار را انجام می‌دهند.
همان‌هایی که تا چند وقت پیش می‌آمدند و به دفاتر التماس می‌کردند که بیایید و ما به شما گروه می‌دهیم. اما در حال حاضر اگر یک بلیت از آنها بخواهیم؛ وجود ندارد و بسته شده است.» این در حالیست که با یک سرچ ساده در جستجوگر گوگل می‌توانید آژانس‌هایی را هم پیدا کنید که در قبال ارز دولتی شما را به خارج از کشور می‌برند.
تورهای رایگان، خدمات نازل، سود هنگفت دلالان
اما ماجرای سفرهای رایگان تورها دقیقا چیست؟ تصور کنید برای سفر به کشوری که ارز 1000 یورویی به آن تعلق میگیرد با یکی از این تورها سفر می‌کنید. در اغلب این تبلیغات گفته می‌شود بلیت رفت و برگشت و اقامت در هتل برای افراد رایگان است و هزینه خورد و خوراک با مسافران. قدم نخست یعنی همان بلیت هواپیما را آژانس‌ها به صورت چارتری و عمده می‌خرند و درنتیجه با کمترین هزینه بلیت رفت و برگشت را تهیه می‌کنند.
مرحله بعدی یعنی اقامت را هم معمولا با هتل‌های دست چندم و کم ستاره پشت سر می‌گذارند. در برخی موارد حتی با توجه به سیاست‌های گردشگری برخی کشورها اقامت‌گاه‌هایی با سرویس‌های رایگان در اختیار توریست‌ها می‌گذارند. کشورهایی که اغلب جزو مقاصد ایرانی‌ها هم هستند و مورد استفاده این تورها هم قرار میگیرد.
در نتیجه این افراد با کمترین خرج ممکن بیشترین سود را از ارز دولتی مسافران می‌برند. درواقع درحالی‌که مابه تفاوت ارز مسافرتی و آزاد چیزی حدود 4 تا 5 میلیون تومان است، هزینه این تورها برای مسافران کمتر از 2 میلیون تومان آب می‌خورد.
بررسی مقاصد پرسفر ایرانی‌ها با ارز مسافرتی
صربستان یکی از مقاصدی است که هزار یورو ارز مسافرتی به آن تعلق میگیرد. اما سفر به این کشور آنقدرها هم گران نیست. گردشگرانی که با تور به این کشور می‌روند، چیزی بین ۲ میلیون و ۵۰۰هزار تا ۳میلیون و۵۰۰هزار تومان را برای سفرهای ۴ تا ۷ روزه هزینه می‌کنند و احتمالا با احتساب هزینه وعده‌های غذایی که عمدتا روی تور نیست، بیش از ۳ تا ۴ میلیون تومان هزینه نخواهد شد. درنتیجه حدودا چیزی بیش از 5 میلیون تومان از ارز باقی می‌ماند.
اگر کسی بدون تور تصمیم به سفر به صربستان بگیرد هم با این احتساب (اگر قصد خرید خاصی نداشته باشد) چیزی حدود 400 یورو بازمی‌گرداند. به این ترتیب در مجموع می‌توان گفت سفر این افراد رایگان درآمده و حتی در صورت صرفه‌جویی بیشتر سود هم کرده‌اند.
تایلند هم یکی از کشورهایی است که به ازای هر مسافر 1000 یورو ارز دولتی میگیرد. قیمت هر یورو با ارز دولتی حدود 5000 هزار تومان است و هر مسافر برای دریافت 1000 یورو 5 میلیون تومان پرداخت می‌کند. اگر فرد مسافر هزار یورو خود را در بازار آزاد بفروشد، با احتساب هر یورو 9000تومان در بازار آزاد، پول اولیه او تقریبا دو برابر می‌شود. تصویر زیر قیمت تورهای تایلند را نشان می‌دهد. قیمت هر تور ترکیبی بانکوک پاتایا و بانکوک پوکت به ترتیب 2640000 و 3200000 است و تور پاتایا 13 شب و 7 شب به ترتیب 2650000 و 2510000 تومان.
حال اگر هر مسافر تایلند، باقیمانده هزار یورو خود را در بازگشت در بازار آزاد به فروش برساند، در مجموع با کسر هزینه‌های دریافت ارز مسافرتی (5 میلیون تومان) و هزینه‌های تور (حدود 3 میلیون تومان)، مبلغی حدود 2 میلیون تومان سود خواهد کرد.
این وضعیت برای تورهای مالزی نیز برقرار است. با یک جستجوی ساده در اینترنت مشخص می‌شود، هزینه تورهای مالزی نیز تا حدودی مشابه هزینه تورهای تایلند است.
کشورهای 500 یورویی
این سود درباره مقاصدی که 500 یورو ارز به آنها تعلق میگیرد هم اگرچه کمتر، اما باز هم وجود دارد. برای مثال تورهای استانبول ماه پیش و درتعطیلات اخیر چیزی بین ۲میلیون تا ۲میلیون و ۵۰۰هزار تومان به فروش رفت. این قیمت البته به‌دلیل قرار گرفتن در تعطیلات نسبت به همیشه بالاتر بود و در شرایط غیرپیک سفر، حدودا یک میلیون و ۵۰۰هزار تومان خرید و فروش می‌شود.
با احتساب هزینه‌های جانبی و بازدید از اماکن دیدنی، هر مسافر استانبول چیزی حدود ۲ میلیون تومان هزینه می‌کند و چیزی حدود ۱5۰یورو برای او باقی می‌ماند؛ رقمی که البته به احتمال فراوان صرف خرید از مراکز خرید این شهر می‌شود. اما چنانچه به هر دلیلی ۱5۰یوروی باقی مانده، توسط مسافر به کشور بازگردد و در بازار با همان نرخ گفته شده 9000 تومان به فروش برسد، سودی حدود یک میلیون و 300هزار تومان عاید گردشگر می‌شود.
علاوه بر این با درنظرگرفتن 2 میلیون تومانی که هنگام خرید ارز دولتی یارانه دریافت کرده، می‌توان گفت در مجموع سودی که نصیب هر مسافر استانبول می‌شود، معادل است با هزینه یک تور ۴-۵ روزه به همین مقصد خارجی. درواقع مسافران خروجی می‌توانند دوبار از دریافت ارز مسافرتی سود ببرند؛ یک بار با خرید ارز زیر نرخ واقعی و بار دیگر با فروش باقیمانده آن با نرخ حدودا واقعی.
چه کسانی از ارز مسافرتی سود می‌برند؟
اگرچه سال‌های گذشته هم دولت برای هرمسافر 300 دلار یارانه ارزی پرداخت می‌کرد، اما تا شهریور 96 که این قانون پابرجا بود نرخ ارز دولتی و آزاد چندان تفاوتی باهم نداشت (با تفاوت نرخی چیزی حدود دویست هزار تومان) و بعضا مسافرانی که به خارج از کشور سفر می‌کردند، حتی به سراغ آن هم نمی‌رفتند. روزی که بانک مرکزی ارز مسافرتی را منتفی دانست، دو دلیل برای آن ارائه کردند، نخست یکسان‌سازی نرخ ارزی و دیگری عدم نیاز ضروری برای تخصیص ارز دولتی به مسافرت‌های خارجی.
اما حالا و در شرایطی که دولت بیش از پیش با مشکلات متعدد برای تامین ارز ضروری کشور روبه‌روست، با افزایش تخصیص ارز مسافرتی از 300 دلار به 1000 یورو بدون سازوکار مشخص زمینه فعالیت سودجویان فراهم شده است. افرادی که به گفته رئیس انجمن دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران در افزایش رقم ارز تخصیص یافته مسافرتی هم دست داشته‌اند و معلوم نیست چه کسانی هستند: «اگر شما مافیای صنف‌های دیگر را پیدا کردید؛ مافیای این صنف را هم می‌توانید پیدا کنید.»
فاطمه روشن